Ο Αναστάσης Βιστωνίτης έγραψε στο ΒΗΜΑ για τις “Σημειώσεις ενός νεαρού γιατρού”
On 15 Ιανουαρίου 2016 | 0 Comments
Ο σπουδαίος συγγραφέας διακρίνεται – αν και όχι πάντοτε – στα πρώτα του κείμενα. Και αυτό το διαπιστώνει κανείς στα διηγήματαΣημειώσεις ενός νεαρού γιατρού του Μιχαήλ Μπουλγκάκoφ που δημοσιεύτηκαν τη διετία 1925-1926. Ο συγγραφέας αυτός, στον οποίον οφείλουμε ένα από τα μείζονα μυθιστορήματα της σοβιετικής εποχής, το Ο μετρ και η Μαργαρίτα, ακολουθώντας το παράδειγμα των μεγάλων ρώσων ρεαλιστών (του Ντοστογέφσκι, του Τολστόι και του Τσέχοφ), μέσα σε εννέα διηγήματα μας δίνει την εικόνα μιας μικρής επαρχίας της Βορειοδυτικής Ρωσίας λίγο πριν από το ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης με ρεαλιστική ακρίβεια αλλά και σπάνια κριτική ματιά.
Στο μέσον τού πουθενά
Ενας νεαρός γιατρός καλείται να διευθύνει ένα νοσοκομείο στο μέσον τού πουθενά, έναν τόπο χωρίς τηλέφωνα, ηλεκτρικό ρεύμα και αυτοκίνητα, όπου ζουν άξεστοι χωρικοί. Αβέβαιος για το κατά πόσο μπορεί να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του, προσπαθεί να κρύβει  τις ανησυχίες του. Και τα καταφέρνει συνήθως, με αποτέλεσμα το προσωπικό να θαυμάζει τη φαινομενική  ψυχραιμία του.
Ζώντας σε καθεστώς απόλυτης απομόνωσης ο γιατρός θα πρέπει να επιβιώσει σε ένα περιβάλλον εχθρικό πολεμώντας τους φόβους, την ανασφάλεια και την επαγγελματική απειρία του. Είναι επιπλέον άνθρωπος της πόλης και καλείται να ζήσει σε έναν ερημότοπο. Από τα περιστατικά που περιγράφει αναδύεται ένα από τα κύρια γνωρίσματα της προεπαναστατικής Ρωσίας: το χάσμα ανάμεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο.
Το βιβλίο είναι εν πολλοίς αυτοβιογραφικό: ο Μπουλγκάκoφ ήταν κι εκείνος γιατρός και είχε παρόμοιες εμπειρίες με τον γιατρό των διηγημάτων. Ολα τα κείμενα έχουν μιαν αφοπλιστική αμεσότητα και σε κάποια, όπως στη Χιονοθύελλα, οι περιγραφές θυμίζουν ρώσους κλασικούς του 19ου αιώνα. Το σημαντικότερο από αυτά είναι η Μορφίνη, το εκτενέστερο και δημοσιευμένο έναν χρόνο μετά τα υπόλοιπα. Συντίθεται από τις ημερολογιακές σημειώσεις ενός άλλου γιατρού ονόματι Πολιακόφ, συμφοιτητή του αφηγητή. Αυτός, μη αντέχοντας τη μοναξιά, καταφεύγει στη μορφίνη και σύντομα αρχίζει να κατηγορεί τους πάντες: από την ερωμένη του ως τον γιατρό που τον κουράρει και τον φαρμακοποιό που δεν του δίνει όση μορφίνη του ζητεί. Ο Πολιακόφ αυτοκτονεί στις 13 Φεβρουαρίου 1918.
Ο ρεαλισμός, συνδυασμένος με το σαρκαστικό χιούμορ του Μπουλγκάκοφ, διαφοροποιεί τα διηγήματα αυτά σε σχέση με τα γνωστότερα έργα του Ο μετρ και η Μαργαρίτα και Η καρδιά ενός σκύλου, αλλά δεν πρόκειται για πρωτόλεια. Αλλωστε κι αυτά γράφτηκαν την ίδια περίοδο.
Στο Παράρτημα του βιβλίου περιλαμβάνεται η γνωστή επιστολή που απηύθυνε ο Μπουλγκάκοφ στη σοβιετική κυβέρνηση στις 28 Μαρτίου 1930, όπου ζητεί ή να του επιτραπεί να φύγει από την ΕΣΣΔ ή να του δοθεί εργασία ανάλογη με την κλίση του. Επιπλέον, και το ιστορικό τηλεφώνημα του Στάλιν στον συγγραφέα στις 18 Απριλίου της ίδιας χρονιάς, όπως καταγράφεται στις αναμνήσεις της Ε.Σ. Μπουλγκάκοβα.
Μπουλγκάκοφ και Στάλιν
Η μεταφράστρια Αλεξάνδρα Ιωαννίδου μετέφερε θαυμάσια τα διηγήματα στην ελληνική γλώσσα. Στην εισαγωγή της όμως ισχυρίζεται πως είναι μύθος ότι ο Μπουλγκάκοφ δεν υπέστη καμία δίωξη και πως «το γεγονός ότι δεν φυλακίζεται ούτε εξορίζεται αλλά ούτε καιαπελαύνεται οφείλεται κατά πάσα πιθανότητα σε ένα καπρίτσιο του δικτάτορα». Αλλά η εκτίμηση του Στάλιν για τον Μπουλγκάκοφ δεν ήταν απλό «καπρίτσιο». Και δεν  είναι  σωστό ότι τα θεατρικά του έργα «κατεβαίνουν από τις θεατρικές σκηνές μετά από ελάχιστες παραστάσεις», όπως γράφει. Το 1928 στα θέατρα της Μόσχας παίζονταν τρία έργα του Μπουλγκάκοφ. Την παράσταση μάλιστα ενός από αυτά (Οι μέρες των Τουρμπίν, διασκευή του μυθιστορήματος Η Λευκή Φρουρά) ο Στάλιν την παρακολούθησε 14 φορές! Το έργο παιζόταν όλο το 1928, απαγορεύτηκε το 1929 και ανέβηκε ξανά στη σκηνή το 1932. Από τα ντοκουμέντα που εκδόθηκαν στη Μόσχα το 1999 εξάγεται ένα καθαρό συμπέρασμα: ο Μπουλγκάκοφ υπέστη τις διώξεις του καθεστώτος, αλλά αν δεν υπήρχε ο θαυμασμός του Στάλιν το  λιγότερο που θα του συνέβαινε θα ήταν να καταλήξει στο γκουλάγκ.
Σταλινικότεροι του Στάλιν
Ο Στάλιν έπαιζε με τους συγγραφείς όπως η γάτα με το ποντίκι, όμως η καλλιτεχνική νομενκλατούρα δεν ήταν διόλου άμοιρη των όσων υπέστη ο Μπουλγκάκοφ, όπως προκύπτει από τις δύο επιστολές που έστειλε στον Στάλιν στις 30 Μαΐου 1931 και την 1η Ιουνίου 1934.
Στη σύνοδο της 12ης Φεβρουαρίου 1929 της Ενωσης Ουκρανών Συγγραφέων, λ.χ., οι παριστάμενοι παρουσιάστηκαν σταλινικότεροι του Στάλιν, ο οποίος  όμως πήρε τον λόγο και υπερασπίστηκε τη Λευκή Φρουρά με τρόπο πρωτοφανή για τη μετέπειτα συμπεριφορά του. Και εκπλήσσεται κανείς διαβάζοντας φράσεις όπως:  «Δεν μπορώ να απαιτήσω από τον συγγραφέα να είναι κομμουνιστής και να ακολουθεί την άποψη του κόμματος. Η λογοτεχνία χρειάζεται άλλα μέσα».
Ο άνθρωπος που έλεγε αυτά θα ανέπτυσσε τρία χρόνια αργότερα τον μηχανισμό ο οποίος θα ασκούσε απόλυτo έλεγχο στην κουλτούρα. Η σταδιακή «σταλινοποίηση» και του ίδιου, επομένως, είναι κεφάλαιο εξίσου σημαντικό με τη σταλινοποίηση της σοβιετικής κοινωνίας, όπως λένε δύο ειδικοί: η Κατερίνα Κλαρκ του Πανεπιστημίου του Yale και ο Ολέγκ Ναούμοφ του Πανεπιστημίου του Sheffield, αμφότεροι καθηγητές Σλαβικών Σπουδών.